Historia i Kultura

W 1991 roku na geopolitycznej mapie świata pojawiło się nowe państwo – Republika Kazachstanu.

Historia i kultura Kazachstanu liczą sobie wiele tysiącleci. Jednym z centralnych punktów stanowi pytanie o pochodzenie rdzennej populacji – Kazachów, tworzeniu się źródeł ich państwowości, rozwoju kultury i tradycji kulturowych oraz wzajemnych stosunków z innymi cywilizacjami.

Opierając się na pisemnych źródłach to można konstatować, że państwowość u Kazachów tworzyła się w 1470 roku na terytorium Kazachstanu. Na terenach południowo-wschodnich – Siedmiorzecza i w dolinie rzeki Czu – kazaskim sułtanom Dżanibekowi (ang.: Zhanibek) i Gerejowi udało się stanąć na czele licznych plemion i zjednoczyć je w plemię “kazach”, “kazachi”.

Na początku XVI wieku pod władzą Kasymchana (ang.: Kasymkhan)chanat Kazachski umocnił się, rozszerzyły się jego granice i w jego skład weszły następujące miasta znad Syr-darii: Turkiestan, Otrar, Sajram, Sauran, Sygnak, Suzak i Czimkent (niem.: Tschimkent). Kazachstan stał się dobrze znanym państwem w Azji i Europie.

Chanat Kazachski istniał aż do 1716 roku, kiedy to zmarł ostatni chan wszystkich Kazachów – Taukechan (ang.: Taukekhan) i władza przeszła w ręce wielu stepowych chanów, z których każdy stał na czele jedynie oddzielnych grup Kazachów i terytoriów. Rozpoczął się proces dezintegracji i upadku zakończony wcieleniem państwa w rosyjskie imperium.

Słowo etniczne “kazach”, od którego powstała nazwa państwa jest słowem pochodzenia turko-tatarskiego. Według opinii większości badaczy, oznacza ono “wolny człowiek”. Kazachowie byli narodem koczowników i rolników kochających swobodę. Posiadali ogromne stada tucznych zwierząt, obfite pastwiska i żyzne ziemie na pogórzach i w dolinach rzek.

Mówiąc o Kazachach i o pierwszym Państwie Kazachskim – Chanacie Kazachskim, należy wiedzieć, że pochodzenie tego narodu tak jak i źródła jego państwowości i kultury datują się z zamierzchłych czasów liczonych w tysiącach lat.

Już w epoce brązu, cztery tysiące lat temu, na terytorium Kazachstanu mieszkały plemiona tak zwanej kultury andronowskiej i begazy-dandybajewskiej (ang.: Begazy-Dandybay Culture). Zajmowali się uprawianiem ziemi i hodowlą bydła; byli pierwszorzędnymi wojownikami, którzy opanowali sztukę walki z wykorzystaniem rydwanu wojennego.

Kurchany wybitnych wojowników rozrzucone po kazachskich stepach wyróżniają się ogromnymi rozmiarami nasypu i grobowców. Najbardziej znane to nekropolie Begazy i Dandybaj na stepach Sary-Arki (ang.: Sary-Arca) i Tegisken w rejonie morza Aralskiego (ang.: Priaralie).

Ludzie z tamtej epoki byli nie tylko wspaniałymi wojownikami, pastuchami i rolnikami, ale i doskonałymi metalurgami. Z brązu wytapiali topory, noże, kindżały i ozdoby.

Ludzie żyli w dużych osadach, w ziemiankach i domach budowanych na powierzchni ziemi, ale były też i prastare miasta, otoczone murami obronnymi i fosami, zabudowane domostwami według ustalonego planu. Plemiona te mieszkały na terytorium Kazachstanu przez około tysiąc lat od XVII wieku p.n.e. do IX-VIII wieku p.n.e.

Potem nadeszła epoka Saków. Saki oznaczało “potężnych ludzi”. Tak nazywali ten nowy naród starożytni Persowie, Chińczycy nazywali ich “se” a Grecy “Scytami” (ang.: Scythians). Wiedli oni koczowniczy, półkoczowniczy i osiadły tryb życia. Ale przede wszystkim byli oni doskonałymi najeźdźcami. Jako pierwsi na świecie Saki nauczyli się strzelać z łuku w pełnym galopie. To właśnie scytyjski-sakski jeździec posłużył za wzór nieustraszonego centaura – człowieka-konia. Szybkie oddziały stepowych rycerzy z górzystych rejonów Eurazji a przede wszystkim z Kazachstanu przeprawiwszy się w VII wieku p.n.e. przez góry Kaukazu wdarli się do Azji Mniejszej; niszczyli miasta, rabowali pałace i świątynie. Zaniepokojony ich zwycięstwami, car asyryjski Assargadon (680 do 669 roku p.n.e.) dążył do zawarcia z nimi sojuszu i był zmuszony oddać swoją córkę za żonę scytyjskiemu przywódcy Partatua.

Jazda konna saków pojawiała się pod murami miast Urartu, to w Palestynie, to kierowała się do Egiptu. To właśnie Saki zniszczyli Urarcką twierdzę – Teishebaini. Dopiero w końcu VI wieku p.n.e. Saki powrócili na własne stepy, zabrawszy ze sobą nie tylko zagrabioną zdobycz ale i wiedzę o kulturze Medii, Urartu i Asyrii. Później Saki prowadzili krwawe wojny z Achemenidami. Właśnie w takiej bitwie z Sakami w 530 roku zginął “cesarz państwa Parsua z rodu Achemenidów” potężny Kir. Jego głowa zgodnie z rozkazem scytyjskiej cesarzowej Tomiris została rzucona w bukłak wypełniony ludzką krwią. Potem Saki już w sojuszu z Persami wojowali przeciwko Grecji i wsławili się w bitwie pod Termopilami. Odnosili sukcesy w wojnach z Aleksandrem Macedońskim, blokując drogę na Wschód “zdobywcy świata” za rzekę Jaksartes (Syr-daria).

W IV-III wieku p.n.e. Saki stworzyli na terytorium Kazachstanu swoje pierwsze państwo, którego centrum znajdowało się na terytorium Żetysu (Siedmiorzecze) w południowo-wschodnim Kazachstanie. Saki mieli swoje własne pismo, swoją mitologię i wybitną sztukę na światowym poziomie, którą w literaturze nazywa się “sztuką zwierzęcego stylu”. Tematem sztuki były zwierzęta drapieżne i trawożerne oraz walka między nimi.

W pobliżu miasta Almaty rozkopano sakski kurchan Issyk, dobrze znany na całym świecie. Pod nim w grobie obłożonym kłodami ze świerku, na drewnianej podłodze leżały szczątki Sakskiego cesarza w ubraniu, pokrytego wszędzie złotymi płytkami. Jego głowę zwieńczała wysoka, spiczasta czapka, ozdobiona obrazami skrzydlatych koni, które symbolizują słonecznego boga. Długi miecz i krótki kindżał składały się na jego broń.

I plemiona andronowskie i ich potomkowie Saki byli dalekimi przodkami Kazachów a Usuni, którzy żyli w III wieku p.n.e. do III wieku n.e. do dzisiaj zachowali swoje imię w nazwie jednego z większych plemion kazachskich – Kazachi-Ujsuni i nadal mieszkają tam, gdzie kiedyś mieszkali starożytni Usuni w Żetysu.

Większość naukowców uważa, że plemiona andronowskie, Saki i Usuni byli europeidami. Na korzyść tej opinii świadczą badania antropologiczne, ale już od połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e. na stepach Eurazji, wliczając w to rejony Kazachstanu, pojawiają się przedstawiciele rasy mongoloidalnej, których liczba stale wzrastała.

Językowa sytuacja była również bardzo skomplikowana. Przyjęło się uważać, że w ciągu pierwszego tysiąclecia p.n.e. populacja Kazachstanu używała głównie języków indoeuropejskich i indoirańskich. Jednak teraz coraz bardziej umacnia się opinia, że między plemionami, zwłaszcza Saków i Usuni, istniały plemiona, które komunikowały się na bazie języków prototureckich.

W kurchanie Issyk w grobie “Złotego człowieka” znaleziono srebrną filiżankę, na której dnie wyryto napis składający się z 26 znaków. Ten napis nie został jeszcze odczytany. Jedni naukowcy uważają, że napis ten jest napisany w jednym z języków irańskich, inni uważają, że w prototureckim. Ale w każdym razie, w tym czasie zaczęło się formowanie wyglądu i języka średniowiecznych i współczesnych Kazachów, ich psychologiczny stereotyp, wiele elementów ich kultury, bytu i zwyczajów narodowych.

Środek pierwszego wieku naszej ery stanowi najważniejszy kamień milowy w historii Kazachów i wszystkich Turków.

W średniowiecznym źródle tureckim, który został napisany na cześć rozsławionego wojownika z cesarskiego rodu Kul-Tegin, tak mówi się o początku nowej epoki w Wielkim stepie: “Kiedy zostało stworzone niebo na górze a na dole brunatna ziemia, między nimi obydwoma stworzeni zostali synowie ludzcy. Nad tymi synami zasiedli nad cesarstwem przodkowie Bumyn-kagan i Istemi-Kagan. Zasiadłszy na cesarstwo, oni ochraniali państwo i tworzyli prawa tureckiego narodu”. Imperium starożytnych Turków rozciągało się od Oceanu Spokojnego do Morza Czarnego.

W tym czasie rozpoczyna się zmiana etnicznego otoczenia – przewagę zyskują plemiona tureckojęzyczne, których centrum stał się Ałtaj.

W drugiej połowie VI wieku w źródłach pisanych utrwala się termin “turk” (w tłumaczeniu chińskim – tuzue, w języku sogdyjskim – turk). Badanie archeologiczne tureckich pomników pozwala porównać z konkretnymi tureckimi plemiennymi związkami. W Sajano-Ałtaju wyodrębniono archeologiczne kultury, porównywalne z wczesnymi Kirgizami, Kipczakami i Oguzami.

Na terytorium Kazachstanu od VI wieku do początku XIII wieku żyli, sukcesywnie wypierając się nawzajem aż do mongolskiego najazdu, Zachodnio-tureckie,Turgeszskie i Karlukskie kaganaty, państwa Oguzów, Karachanidów, Kimaków i Kipczaków. Po mongolskim najeździe na początku XIII wieku połączyły się ułusy Mongolskiego Imperium – Dżuczi i Dżagataja (Czagataj, niem.: Tschagatay), z których powstało Ak-orda (biała horda) a potem chanatowi kazachskiemu.

Wszytskie te państwa miały przenikającą się gospodarkę. Plemiona hodowców bydła sąsiadowały z plemionami rolników, step i miasto uzupełniały się nawzajem. Miasta Taraz, Otrar, Ispidżab (ang.: Ispidzhab) i Talhir znajdowały się na Wielkim Szlaku Jedwabnym, który łączył w starożytności i w średniowieczu Zachód ze Wschodem: Japonię, Koreę i Chiny z Azją Centralną, Iranem, państwem Seldżuków (ang.: Seldzhuk), Rosją i Bizancjum.

Wzdłuż Wielkiego Szlaku Jedwabnego rozprzestrzeniały się nie tylko towary, ale i sztuka tańca i malarstwa, budownictwa i muzyki. Wzdłuż Szlaku przemieszczały się religie: manicheizm i buddyzm, chrześcijaństwo i islam, który to poczynając od VIII wieku staje się religią dominującą, a więc i religią Kazachów. Na brzegu Syr-Darii w mieście Turkiestanie w końcu XIV i początku XV wieku zostaje wzniesiona religijna świątynia Kazachów i wszystkich tureckojęzycznych narodów – kompleks Hodja Ahmed Yasavi. Naród, który zamieszkiwał terytorium Kazachstanu przyswajał sobie wszystkie idee i osiągnięcia różnych cywilizacji mieszkających na tym terenie. Ze swojej strony naród ten wniósł w spuściznę światowej kultury swoje osiągnięcia w gospodarce i kulturze – ruchomy dom-jurta, siodło i strzemiona dla konia, sztukę wojenną, wzornictwo dywanowe, srebrne ozdoby, melodyjne piosenki i muzykę przypominającą bieg stepowych koni.

W czasach obecnych starożytna kraina Kazachów przeżywa okres rozwoju i stanowienia swojej państwowości, gospodarki i kultury, dąży do zajęcia godnego miejsca w światowej społeczności.